همه چیز درباره جشن چهارشنبه سوری و آداب و رسوم آن در شهرهای ایران

چهارشنبه سوری یا به انگلیسی chaharshanbe soori که فرا می رسد دیگر بوی عید را می توان شنید. حتی سرمای هوا هم جایش را به هوای لطیف بهاری داده است. طبیعت آماده است تا با جشن چهارشنبه سوری پیشاپیش به استقبال بهار برود.
مردم در شهر و روستا برای غروب سه شنبه آخر سال، تدارک دیده اند. شاید کوچکترها ندانند چهارشنبه سوری چیست اما به طور قطع، آنها هم می دانند یک شب پر از شادمانی و خوراکی های خوشمزه در راه است. ایرانیان در همه شهرها با بر افروختن آتش و پریدن از روی آن، پایان زمستان را جشن می گیرند.

تاریخچه چهارشنبه سوری

این مراسم نوعی آیین باستانی است که برای دفع بلا و برآورده شدن حاجت به کار می رود. قدیمی ترین سند نوشتاری از جشن چهارشنبه‌سوری مربوط به کتاب تاریخ بخارا است. ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی ( در سال های 286 تا 358 ه ق) در مورد اینکه چهارشنبه سوری چیست ، اطلاعاتی را بیان داشته:
برپایی آتش و خواندن شعر از قدیم باب بوده. این شعر نوعی دعای خیر و طلب عافیت است که با مضمون زردی من از تو، سرخی تو از من خوانده می شود. ایرانیان بر این باورند که با این کار بلا و بیماری به آتش سپرده می شود و خیر و عافیت از آتش بیرون می آید.

فلسفه چهارشنبه سوری

سور در فرهنگ پارسی به معنای جشن و سرور است. در زبان پهلوی واژه سور یا سوریک معنایی برابر با سرخ دارد. بنابراین می توان چهارشنبه سوری را به مفهوم جشن چهارشنبه و یا 4شنبه سرخ در نظر گرفت. جشن 4شنبه سوری با پریدن از روی آتش سرخ همراه است. جشن سور خاص ایرانیان و یادگار به جای مانده از ایران باستان است. با نزدیک شدن به عید نوروز کمی بیشتر با آداب و رسوم این مراسم باستانی آشنا شویم.

چهارشنبه سوری در ایران

این جشن میراث پیشینیان است و همواره با شادی و پایکوبی همراه بوده است. این روزها برخی از آداب نامتعارف در جشن چهارشنبه سوری وارد شده که اصلا ارتباطی با آیین کهن ایران زمین ندارد. استفاده از ترقه و فشفشه و وسایل خطرناک در چنین روزی در گذشته رایج نبوده.

آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری

رها کردن بالن آرزوهایتان در آسمان

بالن چهارشنبه سوری کاغذی است و توسط شمع و پارافین، گرم می شود. این بالن های آرزو از دستاوردهای جدید هستند و این روزها به جمع وسایل آتش بازی جشن چهارشنبه سوری اضافه شده اند. خبر خوب اینکه بالن آرزو هیچ خطری ندارد و موجب آسیب به کسی نمی شود. صدای ناهنجار ندارد و از همه لحاظ ایمن است.
رها کردن بالن آرزوها در شب چهارشنبه سوری ، حس و حال عجیبی دارد. جالب تر اینکه گروه زیادی از مردم و همسایه ها نیز در همین لحظه، آرزوهایشان را با این بالن ها به آسمان می سپارند. منظره صدها بالن آرزو با نوری ستاره مانند، در تاریکی شب، بی نظیر است.

شکستن کوزه در جشن چهارشنبه سوری

کوزه شکنی آیینی است که جهت از بین بردن بدیُمنی انجام می شد. پس از پریدن از روی آتش نوبت به شکستن کوزه هایی بود که نحوست خانه را در خود نگاه داشتند. این رسم با کمی تفاوت در اغلب شهرها هنوز هم اجرا می شود.
در تهران  قدیم رسم بود که مردها به نقاره خانه می رفتند و همراه با آداب و رسوم خاص و نواختن نقاره ها، کوزه ها را با کوبیدن به زمین، می شکستند. زنان خانه نیز چند سکه درون کوزه انداخته و آن را از پشت بام منازل به داخل کوچه می انداختند.
در خراسان طبق آداب خاصی کوزه ها شکسته می شد. ابتدا چند سکه، زغال و نمک درون کوزه می گذاشتند. سپس تمام اهالی خانه جهت دفع بلا، کوزه را دور سر می گردانند تا شومی و حادثه بد به کوزه منتقل بشود. سرنوشت این کوزه ها نیز پرت شدن از بالای بام به داخل کوچه است.
در بخش شرقی و جنوب شرقی ایران زمین نیز این رسم با کوزه های کهنه و قدیمی اجرا می شد. همه اهالی در جشن چهارشنبه‌سوری کوزه های قبلی را می شکستند تا بلا دفع شود. سپس به بازار رفته و کوزه های نو تهیه می کردند. هیچ کوزه ای بیشتر از یک سال در خانه نمی ماند و همیشه کوزه ها پاکیزه و سالم بود.

مراسم قاشق زنی

جشن چهارشنبه سوری سراسر شادی و خنده و مراسم جالب است. قاشق زنی شاید از همه رسوم، شادی آورتر باشد. معمولا دختران و پسران جوان لباس مبدل می پوشیدند و به خصوص چهره خود را با شال یا چادر و … می پوشاندند. هدف از تغییر لباس، این بود که شناخته نشوند. سپس به صورت گروهی یا تک به خانه همسایه ها و فامیل و آشنایان می رفتند.
در مراسم قاشق زنی فردی که صورتش را پوشانده باید بدون حرف زدن از صاحبخانه تقاضای خوراکی کند. دخترها و پسرهای جوان یک کاسه و قاشق بر می داشتند. به در هر خانه ای که می رسیدند قاشق را به کاسه زده و صاحبخانه را با خبر می کردند. صاحبخانه نیز با شنیدن صدای قاشق و کاسه قدری:

• آجیل
• شکلات
• شیرینی
• پول

در کاسه می گذاشت.

شال اندازی در چهارشنبه سوری چیست؟

مراسم هیجان انگیز شال اندازی در فرهنگ ایرانی معنا و مفهوم گسترده ای دارد. به طور کلی رسم بر اینست که جوانان چند دستمال حریر یا شال ابریشمی را گره می زدند تا یک طناب رنگارنگ و بلند درست شود. حالا باید مخفیانه از دیوار یا راه پله به پشت بام رفته و طناب را از دودکش وارد خانه کنند. یک سر طناب در دست جوان و سر دیگر از سوراخ دودکش وارد خانه شده.
این روش گاهی برای جواب گرفتن در خواستگاری انجام می شد. پسری که قصد خواستگاری از دختر خانه را داشت، جوابش را از این طریق می گرفت. دختر نشانه ای به انتهای طناب وصل می کرد که حکم همان جواب را داشت.
شال اندازی در جشن چهارشنبه سوری گاهی به نیت فال انجام می شد. جوانان بر بالای بام رفته و طنابی از شال های ابریشمی گره زده را از دودکش به داخل خانه می فرستادند. سپس با چند سرفه صاحبخانه متوجه حضور آنان می شد. اهالی خانه از قبل منتظر بودند و هدایایی را آماده داشتند. این هدایا به سر شال بسته می شد و نوعی فال به حساب می آمد. برای مثال:

• نان
• نعمت و فراوانی
• انار فرزند آوری و اولاد
• گردو

به نشانه طول عمر، سکه نقره نشانی از سپید بختی و بادام یا فندق نمادی از استقامت در برابری مشکلات بود.

بخت گشایی و خوردن آجیل مشکل گشا

جشن چهارشنبه سوری بدون آجیل مشکل گشا معنایی ندارد. در باورهای کهن ایرانی مردم در این شب می توانند آرزو کنند. خوردن آجیل شیرین در این شب جهت رفع مشکلات و امید به برآورده شدن خواسته ها است. برخی اعتقاد دارند که آجیل مشکل گشا، چشم زخم و بلا را دور می کند. همه اجزای این آجیل شیرین و بدون نمک است. در باور رایج خوردن آجیل مشکل گشا برای باز شدن بخت نیز انجام می شود.

بوته افروزی پس از آتش بازی

بوته افروزی از اصلی ترین مراسم جشن چهارشنبه‌سوری است. با تاریک شدن هوا، اهالی به فضای باز یا پشت بام ها رفته و بوته روشن می کردند. بوته های گون یا خار در کپه های فرد و معمولا 7 تایی برای این کار از قبل تهیه می شد. همه اهالی خانه از روی آتش می پریدند.. ایرانیان فوت کردن آتش برای خاموش شدن را جایز نمی دانستند. پس از خاموش شدن بوته ، خاکستر ها جمع شده و بیرون از منزل ریخته می شد. ایرانیان معتقد بودند همراه این خاکسترها غم و درد نیز از خانه خارج می شود.
سپس طی مراسم زیبایی ، فردی که خاکستر را برده به کلون درب را به صدا در آورده و اجازه ورود می گرفت.

صاحبخانه: کیستی؟
فرد بیرون در: منم
-از کجا میایی؟
از عروسی
-چه آورده ای
تندرستی

فال گوش نشینی از مراسم های چهارشنبه سوری

آیا می دانید فال گوش ایستادن در چهارشنبه سوری چیست ؟ در تاریکی شب دختران جوان و هر کس که نیتی داشت، به کوچه می رفتند. این آدم ها به نیت برآورده شدن خواسته و یا بخت گشایی در گوشه ای می ایستادند و به حرف های رهگذران گوش می دادند. اولین کلمات می توانست فال نیک یا بد باشد. برای مثال شنیدن مشاجره بین دو نفر به مفهوم عدم رسیدن به خواسته بود. اگر هم صحبت های خوشایند و شیرین تر به گوش می رسید که به مفهوم فال نیک و اقبال خوش است.

خوراکی های چهارشنبه سوری

مهم ترین خوراکی در جشن چهارشنبه سوری آجیل مشکل گشا است. این آجیل از دانه ها و مغزهای مفید و پر خاصیت تشکیل شده.

• بادام
• فندق
• پسته
• تخمه ( هندوانه، کدو، خربزه) شاهدانه
• نخود برشته
• انجیر
• میوه های خشک

و …. یک آجیل خاص را تشکیل می دهند. آجیل مشکل گشا نشانه ای از برکت، شادی و شگون است. به باور قدیمی ها خوردن آجیل در شب چهارشنبه‌سوری ، خلق و خو را خوش می کند. آجیل مشکل گشا علاوه بر اهالی برای قاشق زن ها هم بود.

غذاهای چهارشنبه سوری

ایرانیان مردمان شاد و خوش خوراکی هستند. در بین همه رسوم کهن ایران زمین، طبخ غذاهای خوشمزه و مطبوع نیز رایج بوده است. خوردن رشته پلو و آش رشته در جشن چهارشنبه سوری بسیار رایج بود. طبق یک باور رایج این کار به نیت در دست داشتن رشته امور انجام می شده است.
از دیگر غذاهای چهارشنبه‌سوری :

جشن چهارشنبه سوری در استان های مختلف

برخی رسوم در بین مردم همه شهرهای ایران رایج است از جمله:

• آتش افروزی و پریدن از روی آتش
• قاشق زنی
• خرید آجیل مشکل گشا
• کوزه شکنی
• شال بستن
  البته آیین های خاص نیز در برخی مناطق اجرا می شد که جنبه عمومی نداشت.

چهارشنبه سوری در شیراز

علاقه شیرازی ها به حافظ را نمی توان نادیده گرفت. مهم ترین قسمت مراسم 4شنبه سوزی شیرازی ها، حافظ خوانی و فال حافظ است. فال گوش ایستادن و پریدن از بوته و بقیه مراسم شبیه به دیگر مناطق انجام می شود.
غذای مخصوص این شب نیز “آش ابودردا “است که طی مراسم خاصی طبخ می شود. زیارت شاهچراخ برای برآورده شدن نیت و بخت گشایی، ریختن کندر و اسفند در آتش برای دفع چشم زخم نیز خاص شیرازی هاست.

جشن چهارشنبه سوری در مشهد

مشهدی ها نزدیک غروب آفتاب، هفت بوته هیزمی، آتش روشن می کنند. پیر و جوان همگی از روی آتش می پرند و سپس خاکستر هیزم ها را اهل خانه جارو زده، به باد می سپارند. از دیگر مراسم شکستن طرف های کهنه و کوزه های کهنه جرم گرفته است.
در کوزه ها زغال برای رفع سیاه روزی، نمک دفع بدبختی و سکه رفع تنگدستی قرار می دهند. یکی از اعضای خانه نیز کوزه را از پشت بام به کوچه انداخته و می گوید: “درد و بلای این خانه را در کوچه ریختم”

چهارشنبه سوری در رشت

مردم رشت برای شادی آفریده شده اند و از هر مراسمی برای برپا کردن بساط طرب استفاده می کنند.

• خوردن آجیل
• قاشق زنی
• پریدن از روی آتش
• فال گوش

و دیگر رسوم در این شهر بارانی نیز اجرا می شود. نکته جالب اینکه خاکستر آتش ها جمع آوری شده و صبح روز بعد پای درخت ها ریخته می شود. این کار به نیت باروری و محصول آوری درختان است.

چهارشنبه سوری در سنندج

مراسم آتش افروزی و پریدن از روی آتش در سنندج قدری متفاوت است. در این خطه علاوه بر بوته، یک جارو را درون کوزه سفالی گذاشته و با اسپند آتش می زنند و کوزه را به بیرون از خانه می برند. شخصی که کوزه را دور می اندازد نباید پشت سرش را نگاه کند. به باور مردم سنندج با این کار، روابط خانوادگی محکم تر می شود.
در جشن چهارشنبه سوری مردم دسته جمعی به صحرا می روند و رقص محلی (هه لپه ر کی) را گروهی اجرا می کنند. این مراسم شبیه به سیزده بدر در عید نوروز است. جالب اینکه مادرها چند تار از موی فرزندشان را بریده و به آب می سپارند. بازی تخم مرغ شکستن هم از بازی های گروهی ویژه این شب است.

جشن چهارشنبه سوری در تبریز

جوانان تبریزی در صبح و قبل از طلوع آفتاب به بیرون از خانه رفته و هفت بار از روی آب نهر می پرند. خواندن ترانه “آتیل ماتیل چهارشنبه آینا تکین بختیم آچیل چهارشنبه” در حین پریدن از روی آب مرسوم است. جالب تر اینکه در چهارشنبه سوری برخی به پشت بام ها رفته و به روی عابرین گلاب می پاشند. تبریزی ها اعتقاد دارند این کار سعادت را در زندگی جاری می کند. خوردن آجیل،”چهارشنبه یمیشی” از دیگر رسوم این خطه است.

سوالات متداول