عایق بندی ساختمان های سنتی

آیا تا به حال به شیوه‌های عایق بندی خانه‌های سنتی فکر کرده‌اید؟ یکی از ویژگی‌های برجسته این خانه‌ها، روش‌های پیشگیری از نفوذ گرما، سرما و آفتاب آزاردهنده به داخل فضاها بوده است. این روش‌ها تحت عنوان “پنام” شناخته می‌شده‌اند.

پنام در واقع به معنای عایق بندی ساختمان و ایجاد مانع برای ورود گرما یا سرما است. این نوع عایق بندی در معماری خانه‌های سنتی بسیار اهمیت داشته و نقش بزرگی در راحتی ساکنین ایفا می‌کرده است. در این روش، دو تکنیک ویژه برای عایق بندی استفاده می‌شده که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود. اگر می‌خواهید با این شیوه‌های جالب بیشتر آشنا شوید، ادامه مطلب را بخوانید.

الف ) دولایه کردن در عایق بندی ساختمان

یکی از روش های ایجاد یک فضای خالی میان لایه بیرونی و داخلی سقف ساختمان بوده است. هوای میان دولایه ، پنام و مانع گذر گرما و سرما می شده است. در معماری گذشته ما بیشتر پوشش های تخت یا خمیده دارای دولایه هستند. در پوشش های با سقف چوبی ، پرواز بندی می کردند، پرواز به قابها و پردو به چوبهایی که میان دو قاب می کوبند گفته می شود.
برای زیبایی روی این قاب ها آرایه بندی و گاه خاتم کاری و نگارگری می کردند. قابها مربع یا لوزی هستند و گاهی به گونه شطرنجی کار می شوند و در یک سری هم سقف را لمبه کوبی می کردند.
نوع دیگری از پوشش سقف توفال است، تخته هایی است که به زیر تیرچه ها کوبیده شده و روی آن را با گچ اندود میشود.

تیرهای چوبی و گچی

به دلیل زبری تخته ها گچ به راحتی روی آن گیرش دارد. لمبه نیز تخته های صاف و تمیزی هستند که قوس ندارند و میان تیرها را پر می کنند، لمبه کوبی بیشتر در زنجان رایج بود. در پوشش های خمیده از کُنوبندی استفاده می کردند ، کنو تاق کوچکی بود که روی یک تاق یا گنبدی ، فرو رفتگی بین دو تاق و یا دو گنبد را می پوشاند و کار را تخت می کرد.
از این رو یک فضای خالی در سقف پدید می آید. که می توانست پنام باشد.
از کنو بندی برای صاف کردن یک سقف خمیده تاقی و گنبدی و درست کردن کف طبقه دوم هم بهره گیری می شد. و یا می توانست رویه بامها تاقی و گنبدی را تخت کند.

بیشتر بخوانید: استفاده از چوب در طراحی داخلی خانه

ب) پیشگیری از تابش با عایق بندی ساختمان

در بناهای سنتی به روش هایی تلاش می شد از تابش مزاحم آفتاب به درون فضا ها پیشگیری شود . یکی از این روش ها ، بهره گیری از تابش بند بود ، تابش بند تیغه های آفتاب شکن کمی بیش نازک به ضخامت 6 تا 15 سانتی متر که اطراف بازشوها و پنجره ها و درها کار می شد تا روی آنها سایه اندازی نماید.
آنهایی که در بالای درگاه یا پنجره کار می کردند. تابش بند افقی یا سر سایه نام داشتند. تابش بند ایستاده یا عمودی، تیغه های آجری یا گچی بودند که درمیان هر دو درگاه به پهنای 60 تا 70سانتیمتر و ضخامت 10 تا 15 سانتی متر ساخته می شوند.
بدین گونه درها و شیشه های روی آنها آفتاب نمی خورند. هیچگاه از تکه های بزرگ شیشه استفاده نمی کردند و شیشه ها همواره رنگی بودند و از گزندگی آفتاب می کاستند.
اورسی ها که یکی از زیبا ترین درو پنجره ها بودند و از چوب ساخته میشوند و در آنها قابهای کوچکی یا گره سازی چوبی میساختند و شیشه کار میگذاشتند.
خورشیدی بالای بازشوها هم دارای قاب های کوچک شیشه ای گلجام ها نیز دارای نگاره های گل و بوته در کناره و یک گل در میان بودند که در آنها شیشه کار گذاشته می شد.
در سالهای پایانی دوره قاجار به جای تابش بند ، بند های ایستاده ، که روی درگاه سایه می انداخت ، در میان بازشو ها جرزهایی ساخته می شد که لبه های آن پخ شده بود وبه جای آفتاب شکن بودند ، کاملا راه تابش آفتاب را باز می کرد، آفتاب می توانست به درون رخنه کند، نمونه هایی از آن رامی توانید در خانه های قاجار مشاهده کنیم.

سوالات متداول عایق بندی ساختمان های سنتی

چرا در ساختمان‌های سنتی عایق بندی اهمیت دارد ؟
حفظ دمای مطلوب، جلوگیری از نفوذ رطوبت و صرفه‌جویی در مصرف انرژی از مزایای اصلی عایق بندی در این بناها محسوب می‌شود و کمک می‌کند ساختار قدیمی آن‌ها دوام بیشتری داشته باشد.

چگونه می‌توان بدون تغییر هویت معماری سنتی، بهینه‌ترین عایق بندی را ایجاد کرد؟
با استفاده از مصالح بومی و هماهنگ با اقلیم، به‌همراه روش‌های مدرن عایق کاری، می‌توان ضمن حفظ اصالت بنا، عملکرد گرمایی و سرمایی را بهبود بخشید.

کدام مصالح سنتی برای عایق بندی ساختمان‌های قدیمی مناسب‌ترند؟
کاهگل، گل و آهک یا ترکیبات نانو‌-‌کاهگل از جمله مصالح سنتی هستند که در کنار روکش‌های مدرن می‌توانند نقش عایق حرارتی و رطوبتی مؤثری داشته باشند.

چطور می‌توان ترک‌های احتمالی دیوارهای سنتی را برای عایق بندی بهتر ترمیم کرد؟
پاک‌سازی دقیق دیوار از آلودگی‌ها و رطوبت، استفاده از ملات سنتی یا افزودنی‌های مدرن متناسب با سازه و در نهایت اجرای روکش عایق کمک می‌کند ترک‌ها پوشش داده شوند و از نفوذ رطوبت جلوگیری شود.

آیا سقف‌های طاقی در معماری سنتی به عایق بندی مناسب نیاز دارند؟
سقف‌های قوسی یا طاقی باوجود طراحی هوشمندانه در کنترل دما، در برابر تغییرات شدید اقلیمی نیازمند تقویت با لایه‌های عایق حرارتی و رطوبتی هستند.

چگونه می‌توان مشکل نم‌زدگی در بناهای سنتی را کاهش داد ؟
با اجرای لایه عایق رطوبتی در سطوحی مثل دیوارهای پایین ساختمان و کف، به‌همراه تهویه مناسب و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده، نم‌زدگی کنترل می‌شود.

چه راهکاری برای بهبود عایق کاری در کف ساختمان‌های قدیمی وجود دارد؟
ایجاد فاصله هوایی بین کف و خاک، استفاده از لایه‌های قیرگونی یا مواد پلیمری و پوشش نهایی کف با مصالح سنتی، مانع از انتقال رطوبت و هدر رفت حرارت می‌شود.

چطور می‌توان در مناطق بسیار گرم، ساختمان سنتی را خنک‌تر نگه داشت؟
به‌کارگیری بادگیر یا هواکش‌های سنتی در کنار عایق حرارتی دیوار و سقف و استفاده از گیاهان در حیاط و اطراف بنا برای ایجاد سایه و خنک‌کنندگی مؤثر است.

آیا برای اجرای عایق بندی در ساختمان‌های خشتی، از فناوری‌های نوین بهره می‌گیرند؟
برخی شرکت‌ها ترکیبات پلیمر‌ـ‌خاک یا نانو‌ـ‌خشت تولید می‌کنند که ضمن حفظ ظاهر خشت سنتی، عایق حرارتی و رطوبتی مناسبی را فراهم می‌سازند.

چرا پنجره‌های قدیمی ساختمان‌های سنتی نیز به عایق کاری نیاز دارند؟
چوب یا آهن به‌کاررفته در ساخت پنجره‌های سنتی ممکن است دچار درز و ترک شوند؛ با به‌کارگیری شیشه دوجداره و درزگیرهای مناسب، از اتلاف انرژی جلوگیری می‌شود.

چگونه می‌توان بادگیرهای قدیمی را در کنار عایق کاری مدرن به کار گرفت؟
با حفظ ساختار اصلی بادگیر و افزودن لایه‌های عایق در بدنه یا کانال خروجی هوا، می‌توان هم از خنک‌کنندگی طبیعی بادگیر بهره برد و هم مانع ورود گردوغبار و حرارت نامطلوب شد.

چه عواملی باعث آسیب به عایق در بناهای سنتی می‌شوند؟
عواملی مانند رطوبت بالا، تغییرات شدید دمایی، رشد گیاهان در درزها و همچنین استفاده از مواد نامناسب در مرمت می‌توانند عایق را فرسوده یا تخریب کنند.

چطور می‌توان دوام کاهگل را در برابر نفوذ رطوبت افزایش داد؟
اضافه‌کردن ترکیبات ضدآب نظیر نانو‌ذرات یا رزین‌های طبیعی به کاهگل، مانع از جذب آب و ترک خوردگی زودهنگام آن می‌شود و دوام لایه عایق را بالا می‌برد.

آیا برای دیوارهای ضخیم خشتی هم نیاز به تقویت عایق کاری داریم؟
اگرچه ضخامت دیوار کمک شایانی به کنترل دما می‌کند، اما در صورت ورود نم یا حرارت شدید، اجرای عایق مناسب روی سطح خارجی یا داخلی دیوارهای سنتی ضرورت دارد.

در چه مرحله‌ای از مرمت ساختمان‌های سنتی باید عایق بندی را اجرا کرد؟
پیش از شروع هرگونه بازسازی یا نازک‌کاری، ابتدا باید ساختار اصلی بنا پایدار شود و تعمیرات اساسی ترک‌ها یا نشست دیوارها صورت گیرد. سپس لایه‌های عایق اعمال می‌شوند.

چگونه عایق حرارتی در سقف‌های سنتی مانع اتلاف گرما در فصل زمستان می‌شود؟
لایه عایق زیر سطح بیرونی سقف مانند کاهگل یا گل‌ـ‌آهک ، گرما را در فضای داخلی نگه می‌دارد و از خروج سریع آن به محیط بیرون جلوگیری می‌کند.

آیا کاربرد ایزوگام در بناهای سنتی توصیه می‌شود؟
ایزوگام روی سطوحی که بافت ظریف یا تاریخی دارند، باید با احتیاط نصب شود. در صورت اجرای صحیح با در نظر گرفتن درزگیری‌ها و جلوگیری از نفوذ هوا زیر لایه، می‌تواند عایق رطوبتی مؤثری باشد.

چطور می‌توان در هنگام مرمت کاشی‌ها و نقوش سنتی، لایه عایق را حفظ کرد؟
با برداشتن دقیق کاشی‌ها، اجرای مجدد عایق زیرساختی و سپس چسباندن دوباره کاشی‌ها با ملات مناسب، ضمن حفظ زیبایی سنتی، عایق رطوبتی و حرارتی هم بهبود پیدا می‌کند.

چرا در برخی مناطق سردسیر، سقف‌های گنبدی نسبت به ترک خوردگی حساس‌ترند؟
تغییرات شدید دما و جمع‌شدگی و انبساط متریال سنتی باعث ترک در قسمت فوقانی گنبد می‌شود. افزودن لایه‌های عایق الاستیک و قابل انعطاف به کاهش این ترک‌ها کمک می‌کند.

آیا اجرای عایق بندی در بناهای سنتی روی زیبایی ظاهری اثر منفی دارد؟
در صورت استفاده از روش‌های مرمت و مواد همخوان با بافت سنتی، نمای ظاهری تحت تأثیر منفی قرار نمی‌گیرد و حتی می‌توان جلوه تاریخی آن را حفظ کرد.

چگونه جریان هوا در دیوارهای دوجداره سنتی به عایق شدن فضا کمک می‌کند؟
دیوارهای دوجداره با فضای خالی مابین، به‌طور طبیعی عایق حرارتی و صوتی هستند. افزودن عایق پشم‌سنگ یا پلی‌استایرن در این فضا عملکرد دیوار را بهبود می‌بخشد.

چطور می‌توان برای ایمنی بیشتر سازه‌های سنتی، عایق‌ بندی ضد‌آتش را به کار برد؟
استفاده از مواد دیرسوز مانند پشم سرامیک یا رنگ‌های ضد‌آتش روی عناصر چوبی، همراه با مواد عایق حرارتی مناسب، سازه‌های سنتی را در برابر حریق مقاوم‌تر می‌کند.

آیا عایق بندی صوتی در ساختمان‌های سنتی نیز امکان‌پذیر است؟
با نصب لایه‌های جاذب صدا در دیوارها و سقف یا طراحی مجدد درها و پنجره‌ها با متریال‌های خاص، می‌توان آلودگی صوتی را در این بناها کاهش داد.

چه فوایدی از نظر اقتصادی برای عایق بندی ساختمان‌های سنتی وجود دارد؟
کاهش مصرف سوخت و برق در گرمایش و سرمایش، جلوگیری از هزینه‌های مکرر تعمیرات ناشی از نفوذ رطوبت و بالا رفتن ارزش ملک، جزو مزایای عایق بندی محسوب می‌شوند.

در آینده، چه روش‌هایی برای عایق کاری ساختمان‌های سنتی مطرح خواهد شد ؟
پژوهش‌ها روی نانو‌مواد طبیعی، ترکیبات پلیمری سازگار با محیط زیست و فناوری‌های مرمت پیشرفته ادامه دارد و پیش‌بینی می‌شود این روش‌ها، عایق بندی بناهای سنتی را بهینه‌تر و بادوام‌تر کنند.